Historyczny rozwój prawa autorskiego

Na tle historii innych dyscyplin prawa, prawo autorskie jest stosunkowo nową regulacją. Najsprawniejsi z starożytnych prawodawców – Rzymianie nie znali pojęcia dzieła (utworu) jako dobra niematerialnego, czy też prawa autorskiego. Co prawda eksploatacja dzieł w czasach starożytnych ograniczała się do ręcznych reprodukcji, przedstawień teatralnych, recytacji czy zakupu dzieł plastycznych lub rzeźbiarskich, jednakże prawa moralne autora nie były w poszanowaniu. Brak mechanicznych sposobów powielania dzieł ograniczał problem znanego dziś „piractwa” czy „plagiatu”, a co za tym idzie wynagrodzenia autorskiego za rozpowszechnianie utworu. Przeważnie zakup nośnika dzieła czy rękopisu był tożsamy z zakupem samego dzieła.

Pewną zmianę w podejściu do autorstwa spowodowało wynalezienie druku przez Gutenberga około 1450 roku, umożliwiając zwielokrotnianie dzieł piśmienniczych bez ograniczeń.  Przez kolejne 250 lat zajmowano się prawie wyłącznie regulacjami prawnymi dotyczącymi powielania dzieł. Opierano je o przywileje wydawane przez władców, rady miejskie lub gildie księgarskie. Przywileje wydawane były przeważnie księgarzom i drukarzom, a nie autorom. W sztuce zwrot w rozumieniu prawa autorskiego obserwujemy na pograniczu średniowiecza i renesansu za sprawą Albrechta Dürera.

Dotychczasowa sztuka średniowiecza była podporządkowana wierze, jej celem było unaocznianie najważniejszych nauk kościoła, miała ona pełnić funkcję objaśniania i nauczania prawd wiary, zwłaszcza ludzi niewykształconych. Artysta był rzemieślnikiem, a jego prace były anonimowe, co miało na celu wyeksponowanie wartości dydaktycznych, moralnych czy też teologicznych dzieła. Uważano, że sztuka pochodzi od Boga, a artysta jest jedynie pośrednikiem, który tworzy pod wpływem inspiracji Ducha Świętego. Autorstwo było rozumiane inaczej niż w dzisiejszych czasach. Według świętego Bonawentury autorstwo było determinowane stopniem samodzielności wykonania dzieła. Twórców podzielił on w następujący sposób: skryba (scriptor) jest to osoba jedynie kopiująca cudzą książkę, kompilator (compilator) osoba łącząca elementy różnych niezależnych od siebie dzieł, komentator (commentator) osoba kopiująca książkę i dodająca do niej własne wyjaśnienia i w końcu autor (auctor) jako osoba pisząca własną pracę, a jedynie korzystająca z fragmentów innych dzieł w celu poparcia swoich myśli. W okresie średniowiecza kopiowanie dzieł wchodziło w skład kształcenia artystycznego, nie przejmowano się pojęciem plagiatu, a samo odtwarzanie dzieł wielkich mistrzów było sposobem wyrażenia szacunku dla ich twórczości. Sztuka średniowiecza trwała w konwencji – jeżeli coś było dobre należało to powielać. Istotnym odkryciem stała się technika miedziorytu, która pozwalała szybko i tanio powielać obrazy. Anonimowość zaczęła powoli zanikać od połowy XV wieku. Artyści zaczęli uświadamiać sobie wartość i niepowtarzalność swojej sztuki, rozpoczęto praktykę sygnowania utworów. Dzieła podpisywano własnoręcznie nazwiskiem lub monogramem, popularne były też oryginalne znaki i ornamenty. Celem identyfikacji twórcy często wplatali w swoje dzieła własne portrety lub inne indywidualne znaki. Ponadto dodawano również pieczęcie i znaki warsztatowe cechów, które miały zapobiegać fałszerstwu jak i dawały gwarancję jakości. Istotną rolę odgrywała tu wartość ekonomiczna dzieła, która zapewniała większy zysk przy sprzedaży wytworu uznanego artysty.

Pierwszym przejawem walki o prawa do autorstwa był proces wytoczony w okresie renesansu przed senatem weneckim, przez Albrechta Dürera przeciwko Marcantonio Raimondiemu. Artysta ten skopiował jego grafiki z cyklu Z życia Marii, opatrując je monogramem Dürera. Senat zadecydował, że jego prace mogą być reprodukowane, dopóki nie będą zawierały sygnatury. Pod koniec swojego życia Dürer podjął walkę z licznymi plagiatorami i kopistami, co stało się początkiem zjawiska określanego jako prawo autorskie.

Wielkim przełomem w historii prawa autorskiego był Statut Królowej Anny w Anglii z 1710 roku, dzięki któremu autor miał wyłączność na decydowanie o oddaniu swojego dzieła do druku, przy licznych niestety formalnościach. Wkrótce, w 1735 roku, podobnej ustawy O grafikach doczekali się rysownicy i malarze. Ponadto orzeczenie sądowe wydane przez King’s Bench w 1769 roku potwierdzało własność dzieła na rzecz jego twórcy. W doktrynie angielskiej pogląd ten uznawał w Komentarzach do prawa angielskiego William Blackstone. Były to następstwa filozofii Johna Locka, doktryny prawa natury.

Pojęcie utworu

Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną, a poza pewnymi wyjątkami właścicielem tych praw jest twórca utworu, który nabywa je automatycznie bez konieczności spełnienia jakichkolwiek formalności.

Utwór musi spełniać odpowiednie wymagania. Musi być: twórczy-oryginalny; indywidualny- nasz; autorem ma być człowiek; ma być ustalony w jakiejś postaci.

Rodzaje utworów

• Dzieło samoistne
• Dzieło inspirowane
• Dzieło zależne

Pojęcie pomysłu i jego ochrona

Prawo autorskie nie obejmuje ochroną pomysłów ani faktów. Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia pomysłu, idei czy jakiegoś odkrycia.

Art. 1 ust. 2 z indeksem 1 Pr. Aut. stanowi, że: nie są objęte ochroną odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne.

Utwór inspirowany

Inspiracja zachodzi na podstawie jednego dzieła, a nie całej twórczości.

Jest to dzieło, które nie są jasno zdefiniowane prawnie, ale według opinii prawnych są to utwory stworzone w efekcie kontaktu z utworem pierwotnym i mogącym mieć pewne do niego cechy podobieństwa, ale jednak na tyle różnym, że nie ma wątpliwości, że to dzieło samoistne, nie zawierające oprócz uprawnionych cytatów żadnych fragmentów dzieła pierwotnego.

 Wyłączone spod ochrony autorsko-prawnej są:

• akty normatywne lub ich urzędowe projekty
• urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole
• opublikowane opisy patentowe i ochronne
• proste informacje prasowe

Autor

Jest to osoba, która stworzyła dzieło.  Autorowi (współautorom) przysługują osobiste i majątkowe prawa autorskie do utworu. Pierwsze są niezbywalne, a drugie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu na zasadach określonych w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Utwór pracowniczy

Utworem pracowniczym jest utwór, który równocześnie spełnia dwie przesłanki:

• został dokonany przez osobę pozostającą w stosunku pracy
• stworzenie utworu mieści się w zakresie obowiązków służbowych pracownika

Autorskie prawa osobiste

Jest to rodzaj szczególnej więzi niezbywalnej i nie podlegającej zrzeczeniu się, łączącej twórcę z jego utworem, a wyrażającej się w prawie:

• autorstwa utworu
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, albo do udostępniania go anonimowo
• nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania
• decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
• nadzoru nad sposobem korzystania z utworu

Prawo do autorstwa

Prawo do autorstwa utworu dotyczy aspektu negatywnego tego prawa, co oznacza, że twórca może żądać od osób trzecich, iż to on jest autorem danego utworu, co ma udaremnić potencjalnie przywłaszczenie sobie autorstwa dzieła.

Identycznie stosuje się w przypadku współautorstwa. Prawo to jednak odnosi się jedynie fragmentów dzieła, które wykazują cechy twórczości. Zatem przykładowo wyniki naukowe nieposiadające takich cech, mogą być przywłaszczone przez osoby trzecie.

Głównym problemem związanym z prawem do autorstwa są tzw. ghostwriterzy. Osoby te wykonują pracę (często twórczą) i godzą się na publikacje swych dzieł pod nazwiskiem innej osoby, biorąc oczywiście za to wynagrodzenie. Wszelkie tego typu umowy pomiędzy dwiema stronami są nieważne i bezprawne.

Prawo do integralności

Prawo do nienaruszalności treści i formy utworu (prawo do integralności utworu) daje gwarancję twórcy nietykalność dzieła, poszanowanie jego kształtu i chroni je przed wszelkimi zmianami jak skracanie i zmianę treści, które mogłoby naruszać jego twórczą koncepcję.  Dowodem takiego procederu ma być naruszenie więzi istniejącej pomiędzy twórcą a jego utworem, a nie tylko realizacja hipotezy postawionej w przepisie. W takim wypadku interpretacja osłabia kategoryczność zakazu wprowadzania jakichkolwiek zmian.

Prawo do pierwszego udostępnienia utworu publiczności

Uprawnienie to daje gwarancję, iż dopiero po decyzji twórcy o udostępnieniu utworu i jego publikacji dopuszczalne jest korzystanie z niego przez nieokreślony ilościowo krąg osób. Publiczne udostępnienie dzieła bez zgody twórcy lub upoważnienia ustawy (art. 32 ust.1) jest czynem bezprawnym zarówno z punktu przepisów cywilnych, jak i karnych.

Prawo do nadzoru autorskiego

Twórca uzyskuje możliwość nadzorowania nad sposobem korzystania z utworu, a zatem także sposobem jego rozpowszechniania. Zasada jest taka, że działania autora wiążące się ze sprawowaniem nadzoru nie dają prawa do odrębnego wynagrodzenia, chyba że inaczej mówi umowa. Nadzór nad sposobem korzystania z utworu odnosi się do interesów twórczych autorach związanych z danym dziełem, a nie abstrakcyjnych interesów twórczych. Jedynie sąd może rozstrzygnąć, czy interesy zostały naruszone lub nie.

Autorskie prawa majątkowe

Art.17 prawa autorskiego zapewnia twórcy prawną ochronę jego majątkowych interesów w związku z powstaniem i eksploatacją utworu. Twórca może czerpać korzyści finansowe z udostępniania utworu odbiorcom. Wyłączne prawo do korzystania z utworu przez twórcę, powinno być rozumiane jako wyłączne prawo do podejmowania czynności prawnych i pobierania wszelkich korzyści (dochodów), jakie z tego prawa wynikają. Rozporządzanie na wszystkich polach eksploatacji dotyczy z kolei rozporządzania uprawnieniami majątkowymi a nie samym utworem. W przypadku prawa majątkowego mamy do czynienia z jednym prawem do korzystania i rozporządzania (a nie z sumą poszczególnych uprawnień).

Prawo do korzystania z utworu tyczy się czynności faktycznych – czyli np. do kopiowania, odtworzenia, wystawienia i jednocześnie oznacza zakaz wykonywania tych czynności przez inne osoby. „Wyłączne prawo twórcy do korzystania z utworu obejmuje w ogólności dwie kategorie czynności – po pierwsze, są to wszelkie działania prowadzące do zwielokrotnienia lub tylko utrwalenia dzieła i po drugie wszystkie czynności powodujące jego rozpowszechnienie”. Tylko twórca może utrwalić swój utwór. Technika utrwalenia i rodzaj nośnika nie są istotne. Prawo do rozporządzania utworem obejmuje nie tylko rozporządzanie utworem, lecz także czynności upoważniające (licencyjne).

Przeniesienie prawa

Umowa zawierana między stronami o przeniesienie praw autorskich majątkowych. Wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Powinna zawierać dokładne zdefiniowanie stron i przedmiotu umowy, pola eksploatacji oraz zakres czasowy umowy.Postanowienie co do pól eksploatacji polega na określeniu w jakim zakresie, na jakich płaszczyznach nabywający może rozporządzać utworem; prawo do dzierżawy, najmu, publicznego wystawiania, publikowania, utrwalania i zwielokrotniania itp.
Co do zakresu czasowego umowy, można określić czas określony lub nieokreślony; w tym drugim przypadku umowa będzie ważna do czasu rozwiązania lub w przypadku umowy z osobą fizyczną wygaśnie wraz z jej śmiercią, jeśli wcześniej nie została rozwiązana.

Licencje

Rozpowszechnianie oprogramowania dozwolone jest tylko na podstawie licencji, która dany program obejmuje. Licencja określa na jakiej zasadzie programu można używać, czy należy za niego zapłacić, czy dozwolone jest jego kopiowanie i czy można go instalować na wielu komputerach itp.

Licencje otwarte są rodzajem licencji, która bezpośrednio zezwala na kopiowanie oraz modyfikowanie utworu przez wszystkich, bez ograniczeń do poszczególnych osób (prawnych lub fizycznych), przy zachowaniu szczegółowych warunków wymaganych przez tę konkretną licencję.

W przeciwieństwie do licencji o charakterze zamkniętym, która udzielana jest określonemu podmiotowi, licencja otwarta stanowi de facto składaną przez dysponenta majątkowych praw autorskich deklarację gotowości udostępnienia na określonych warunkach utworu wszystkim. W przypadku programów komputerowych, otwarta licencja oprócz kopiowania i modyfikowania pozwala przede wszystkim na użytkowanie programu.

Rodzaje licencji

Licencje niewyłączne, w których udzielający licencji może zezwolić na korzystanie z utworu wielu osobom równocześnie, które nie muszą mieć formy pisemnej. Licencje wyłączne spotykane głównie w przypadku znacznych kontraktów np. na wykonanie systemów bankowych itp., w tym przypadku zwykle umowa licencyjna wynika z umowy o dzieło, na podstawie której firma wykonująca oprogramowanie wykonuje zamówioną aplikację, umowa taka wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności.

Czas trwania autorskich praw osobistych i majątkowych

Polskie prawo przyjęło okresy ustalone Dyrektywami Rady Wspólnot Europejskich.

Prawa autorskie utrzymują się przez 70 lat od śmierci twórcy – od 1 stycznia następnego roku.

Prawa pokrewne utrzymują się przez 50 lat od publikacji, sporządzenia, nadania.
Krótsze okresy przewidziane są tylko dla praw pokrewnych przysługujących wydawcom.

Dozwolony użytek osobisty

Bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym.

Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.

Dozwolony użytek publiczny

Właściciel egzemplarza utworu plastycznego może go wystawiać publicznie, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych.

W razie podjęcia decyzji o zniszczeniu oryginalnego egzemplarza utworu plastycznego znajdującego się w miejscu publicznie dostępnym, właściciel jest obowiązany złożyć twórcy utworu lub jego bliskim ofertę sprzedaży, jeżeli porozumienie się z nim, celem złożenia oferty, jest możliwe. Górną granicę ceny określa wartość materiałów. Jeżeli sprzedaż nie jest możliwa, właściciel jest obowiązany umożliwić twórcy sporządzenie kopii bądź – zależnie od rodzaju utworu – stosownej dokumentacji.

Plagiat

Przywłaszczenie sobie cudzego utworu, wydanie go pod własnym nazwiskiem, dosłowne zapożyczenie z cudzych dzieł i podanie go jako twórczości własnej.

Wyróżniamy dwa rodzaje plagiatu:

• plagiat jawny
• plagiat ukryty

Plagiat jawny polega na podpisaniu niezmienionego cudzego dzieła, fragmentu swoim imieniem i nazwiskiem bądź innym oznaczeniem (pseudonim). Osoba podająca się za twórcę nie wnosi żadnego wkładu w ustalenie ostatecznej postaci dzieła.

Plagiat jawny może przybrać postać:

• plagiatu całościowego (przywłaszczenie utworu w całości)
• plagiatu częściowego (obejmuje część cudzego utworu)
• plagiatu cytatowego (przedstawianie jako własnych elementów cudzego dzieła)

Plagiat ukryty to reprodukcja cudzego utworu z zachowaniem jego najistotniejszych elementów w postaci bardziej lub mniej przekształconej.

Wyróżniamy:

• plagiat redakcyjny: sklejenie cudzego dzieła lub cudzych dzieł, wkład twórczy plagiatora polega na zmontowaniu i scaleniu kilku dzieł jednego bądź większej liczby autorów)
• plagiat inkorporacyjny: polega na wcieleniu do własnego utworu cytatów z prac innych autorów bez podania ich źródła, nazwiska autora i oznaczenia cudzysłowem
• plagiat adaptacyjny: to przeniesienie utworu na inną technikę artystyczną, polega na twórczym opracowaniu cudzego dzieła np. książki w innej formie artystycznej np. filmu kinowego bez zgody autora pierwowzoru
• plagiat współautorski: to zespolenie cudzych i własnych elementów autorskich niepozwalające na wyraźne wyodrębnienie elementów przywłaszczonych
• plagiat informacyjny: polega na stworzeniu własnego dzieła poprzez przejęcie niechronionej przez prawo autorskie warstwy informacyjnej

Odpowiedzialność prawna za plagiat

Naruszenie prawa do autorstwa może być przesłanką do pociągnięcia nierzetelnego twórcy plagiatu do odpowiedzialności cywilnej.

Twórca, którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może także żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny.  Orzeczenie poszczególnych środków sąd uzależnia zasadniczo od ich adekwatności oraz rodzaju utworu i stopnia naruszenia.

Ponadto, niezależnie od odpowiedzialności cywilnej, pociąga się do odpowiedzialności karnej. Plagiator popełnia przestępstwo zagrożone karą grzywny, karą ograniczenia wolności lub karą pozbawienia wolności od 1 miesiąca do 3 lat.

Tej samej karze podlega także ten, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania.

Dyscyplinarnie można otrzymać upomnienie, naganę, zawieszenie (do 5 lat), wydalenie lub pozbawienie prawa do wykonywania zawodu.

Ochrona autorskich praw majątkowych

Autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie. Po upływie określonego czasu korzystanie z utworu nie wymaga opłat ani pozwolenia. Utwór znajduje się w  domaine public (sfera wolnego użytku publicznego). Okres, po którym wygasa prawo majątkowe liczy się od śmierci twórcy i wynosi obecnie 70 lat. W przypadku utworów współautorskich okres ten liczy się od śmierci ostatniego współtwórcy, a w przypadku dzieł nieznanych autorów okres ochrony liczy się od momentu rozpowszechnienia albo ustalenia utworu.

Prawo do wizerunku

Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie.

Zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

• osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych
• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza

czytaj dalej